melih apa

Niçin Büyüyelim? 2014

Çocuksu Bir Çağ İçin Altüst Edici Düşünceler - Why Grow Up? Subversive Thoughts for an Infantile Age

Susan Neiman

(Çev. Nagehan Tokdoğan), İletişim Yayınları, 2017 İstanbul

İçindekiler

Giriş 9

Birinci Bölüm: Tarihsel Kaynaklar 25

Olanaklı dünyalar 25

Aydınlanma nedir? 34

Zincirleri kırmak 47

İkinci Bölüm: Bebeklik, Çocukluk, Ergenlik 77

Doğmuş olmakla meşgul 77

Bir daha kanma! 88

Hoşnutsuz zihinler 104

Üçüncü Bölüm: Yetişkin Olmak 121

Eğitim 121

Seyahat 137

İş 150

Dördüncü Bölüm: Niçin Büyüyelim? 169

Giriş

Büyümek, genellikle umutlarımızdan ve hayallerimizden vazgeçme, verili olan gerçekliğin çizdiği sınırlara rıza gösterme ve başlardaki varsayımınızın aksine daha macerasız, değersiz ve önemsiz bir yaşama kendinizi teslim etme meselesi gibi algılanıyor. ... Onunki [Simone de Beauvoir] kadar dolu yaşanmış ve ziyan edilmemiş bir hayatı tahayyül etmek gerçekten zor. [Ama yaşamının ve seyahatlerinin sonuna geldiğinde] ... nihayetinde kandırıldığı sonucuna varıyordu.

Acaba felsefe bize olgunlaşmanın teslim olmakla, tevekkülle eşdeğer görülmediği bir model bulmakta yardımcı olabilir mi? ... Immanuel Knat’ın Saf Aklın Eleştirisi’nin sonuna doğru, aklın rüştünü ispatlama sürecini betimlediği yerin iyi bir başlangıç noktası olduğunu düşünüyorum. ... [Kant’ın] rüştünü kazanma modeli...

Akıl çocukken dogmatiktir. Küçük çocuklar onlara sunulan her şeyi mutlak hakikatler olarak algılamaya meyillidirler. ... Ebeveynleri tarafından yahut dini otoriteler tarafından tacize uğrayan çocukların, tacizin basitçe yaşadıkları evrenin doğal bir parçası olmadığının farkına varmaları yıllar sürüyor - ya da hiçbir zaman farkına varmıyorlar.

Aklın bir sonraki adımı kuşkuculuktur ve “ergenlik çağı” kavramı her ne kadar Kant’ın döneminde icat edilmiş olmasa da, Kant onun tüm semptomlarını güzelce ortaya koymuştur: Dünyanın olması gerektiği gibi bir yer olmadığını fark eden ergenin yaşadığı hayal kırıklığı ve yaşama iştahıyla karışık tuhaf bir ruh halidir bu. ... Ergenlik çağındayken ebeveynlerimizin ve öğretmenlerimizin tahmin ettiğimizden çok daha az şey bildiklerini, bir sorunla karşılaştığımızda umduğumuzdan çok daha az şeyi çözebildiklerini fark ederiz. Yalan söylemeseler dahi söyleyebileceklerinin hepsini söylemediklerini biliriz; yanlış zamanlarda bizleri korumaya kalkışır, korumalarına ihtiyaç duyduğumuz zamanlarda ise çuvallarlar. Erken yaşlarında kaçınılmaz olarak edindikleri alışkanlıklar ve inançlarla bizleri daraltırlar; anlamadıkları şeyleri eleştirir ve geçmişe takılı kalırlar. Neden onlardan öğrendiğimiz hakikatlerin ve kuralların yanlış olduğuna kanaat getirmeyelim ki; hatta hakikat ve kural kavramının bizatihi kendisinin artık toprağın altına gömülmesi gerektiğini söylemeyelim? Dünyaya yönelik sonsuz güvenimizin sonsuz bir güvensizliğe dönüşmesini engelleyen ne olabilir?

Şaşırtıcı olmayan bir biçimde, olgunlaşma Kant’ın kendi felsefesi için kullandığı bir metafordur ve size anlatılan her şeyi sorgusuz sualsiz kabul etmek ve yine sorgusuz sualsiz reddetmek arasında bir yol bulmanızı kolaylaştıracak bilgeliğe erişmenizi sağlar. Büyümek, yaşamımızı çepe çevre saran belirsizlikleri kabullenme meselesidir; daha da vahimi, bir yandan kesinlik arayışımıza kaçınılmaz bir biçimde devam ederken yaşamı belirsizlikler içinde sürdürmektir.

[Göbek büyüterek kendi halinde yaşayıp giden iyi niyetli amcanız] ... elinizdekiyle yetinmenizi söyler. Söyledikleri ne kadar sıradan olursa olsun doğrudur da, fakat böylesi bir yaşam, uğruna çaba sarf etmeye değer görünmez.

“Aydınlanma Nedir?” ... Aydınlanma, insanın kendi sorumlu olduğu rüşt yoksunluğundan çıkması olarak tarif edilir. Rüşt yoksunluğunu seçme nedenimiz tembelliğimiz ve korkumuzdur: Karar vermeyi başkalarına devretmek ne kadar da konforludur düşünsenize! “Anlama yetimi geliştirecek bir kitabım, vicdanımı muhafaza edecek bir vaizim, diyetimi yazacak bir doktorum olsa, hiçbir şey için çaba sarf etmeme gerek kalmazdı. Ücretini ödediğim sürece başkaları benim yerime her şeyi düşünürdü.”

... kendi çıkarları uğruna vatandaşlarının kendileri için düşünmesinin önüne geçen otoriter devletler... Devletin denetim arzusu ile bizlerin konfor düşkünlüğü, çatışmasız bir toplum yaratmanın anahtarıdır, fakat böylesi toplumlar yetişkinler için değildir.

... aklın idealleri bize dünyanın nasıl bir yer olması gerektiğini; deneyim ise dünyanın olması gerektiği gibi bir yer olmadığını söyler durur. İşte büyümek -ikisinden de vazgeçmeden- bu ikisi arasındaki uçurumla yüzleşmeyi gerektirir.

Çocukluk dogmalarına takılıp kalan insanlar, tüm yaşamlarını dünyanın önemsedikleri inançlarla bağdaşmadığı gerçeğini inkâr ederek geçirirler. ... fakat günümüzde daha ziyade ergenlik çağına saplanıp kalmış insanlarla karşılaşıyoruz.

[Bugün düşünürlerin çoğu, akıl mı deneyim mi türünden iki yüz yıllık tartışmayı sonlandıranın,] bilginin kaynağı olarak hem aklı hem de deneyimi işaret etmesi sebebiyle Kant olduğunu teslim ediyorlar. Onun da söylediği gibi, deneyim olmaksızın kavramlar boştur, kavramlar olmaksızın da deneyimler kördür. [Çağdaş nörobilimciler de Kant’ın bakış açısının tamamı olmasa da ruhunu destekleyen bir yerde duruyorlar]. Yapılan deneyler belirli deneyimlerin beynin şeklini değiştirdiğini ve aynı biçimde zihinsel çerçevelerin de deneyimleri şekillendirmekte kilit bir rol oynadığını göstermektedir.

Peki, büyümek için ne türden deneyimler hayatidir? Dünyaya, olduğu haliyle uyum sağlamak için ona dair bir şeyler görmüş olmanız gerekir.

[Kant’ın] ... çalışmalarında rastladığım tek ad hominem (kişiye dair, kişiselleştirici) ve öyle olmasına niyet etmese de en komik iddiası bu:

Büyük bir kent, bir ülkenin merkezi, hükümetin resmi binalarının konuşlandığı, (bilimi geliştirmek için) üniversitesi olan bir yer, hepsinden öte, yalnızca ülkenin içinde değil, farklı dillere ve âdetlere sahip olan komşu ülkeler arasında da deniz ticareti yapılabilmesi için bir limanı var -Pregel Nehri’nin üzerine inşa edilmiş olan Königsberg, insanın hem insanlığa hem de dünyaya ilişkin bilgisini seyahat etmeye gerek duymaksızın geliştirmesi için son derece uygun bir yerdir. (Immanuel Kant, Pragmatik Bir Bakış Açısından Antropoloji, s. 4)

“Kendim kalkıp köye gitmeyebilirim, bunu ille de yapmam gerekmez; giyinik vücudumu yollarım, tamam…” (Franz Kafka, Taşrada Düğün Hazırlıkları, s. 12) [Dünyanın en turistik cümlesi!:)]

“Eksi-dünyasallaşma savunucuları onun gelişimine direnenleri uzun süredir eski kafalı olmakla, çağın gerisinde kalmakla, yalnızca küçük yörelerini düşünmekle, küçük evlerine kapanıp her türlü tehlikeden korunmak istemekle suçluyor! (Ah! milleriyle uçtukları her yerde güvende olanların salık verdiği şu enginlere düşkünlük yok mu...)” (Bruno Latour, Rota, s. 21)

“Fotoğraflar bir yandan insanlara gerçekdışı bir geçmişin hayali sahipliğini verirken, diğer yandan da insanların içinde güvensiz oldukları boşluğa sahip olmalarına yardım eder. Böylece fotoğraf, modern etkinliklerin en tanımlayıcılarından biriyle, turizmle ard arda yürür. Çok sayıda insan tarihte ilk kez düzenli olarak alışık oldukları çevrenin dışına kısa süreler için geziye çıkıyorlar. Yanına bir fotoğraf makinası almadan zevk için gezmekse kesinlikle çok garip bir davranış sayılır. Fotoğraflar gezinin yapıldığının, programın yürütüldüğünün, eğlenildiğinin su götürmez kanıtlarını sağlar. Fotoğraflar aile, dostlar ve komşuların bulunmadığı yerlerde yürütülen tüketim dizilerini belgeler.

Deneyimi doğrulamanın bir yolu olan fotoğraf çekme, aynı zamanda -deneyimi fotojenik olanı aramayla sınırlayarak, onu bir görüntüye, bir anı eşyasına çevirerek- deneyimi reddetmenin bir yoludur. Gezmek, fotoğraf biriktirmek için bir strateji haline gelir. Fotoğraf çekme etkinliğinin kendisi rahatlatıcıdır ve gezi sırasında şiddetlenebilecek olası genel yön kaybetme duygularını yatıştırır. Turistlerin çoğu, karşılaştıkları her dikkate değer şeyle kendileri arasına fotoğraf makinasını koyma zorunluluğunu hissederler. Başka bir tepki göstermekten emin olamadıkları için fotoğraf çekerler. Bu hareket deneyime bir biçim verir: dur, bir fotoğraf çek ve yoluna devam et. Bu yöntem özellikle amansız bir iş ahlağıyla kötürüm olmuş insanlar -Almanlar, Japonlar ve Amerikalılar- için çekicidir. Bir fotoğraf makinası kullanmak, iş hastasının tatildeyken çalışmamasından ve eğleniyor olma gerekliliğinden kaynaklanan huzursuzluğunu yatıştırır. Bu insanlar işin dostça taklidi olan bir şey yapabilir, fotoğraf çekebilirler.” (Susan Sontag, Fotoğraf Üzerine 1973-77. (Çev. Reha Akçakaya), Altıkırkbeş Yayınları, 1993 İstanbul s. 23-24)

... son dönemde yapılan araştırmalar internetin çoğumuzu daha dar görüşlü kıldığını gösteriyor. Arkadaşlarımızın okuduğu blogları okuyarak, onların takip ettiği web sitelerine bakarak bakış açımızı giderek daraltıyoruz, halbuki genişletme olanakları elimizin altında.

[Erasmus programı üzerine yapılan son dönem çalışmalar] ... pek çok öğrenci ülkesine eskisinden çok daha kuvvetli bir bağlılık duygusuyla geri döndüğünden bahsediyor.

[Bir rehberle seyahat etmek] ... size dünyayı deneyimlemeden onu keşfetmiş olduğunuz izlenimini vererek bunu engelleyebilir. Ayağınızı ıslatmıyor ve ellerinizi kirletmiyorsanız gezmek yerine evde de oturabilirsiniz. İnternet sitesinden Sistine Şapeli’ni çok daha iyi görürsünüz.

J. J. Rousseau d. 1712 ö. 1778 (66)

I. Kant d. 1724 ö. 1804 (80)

İçinde yaşadığımız kültürün odağı, bizleri tatmin eden işlerden ziyade meta tüketimi oldukça, ortaya çıkan (ya da razı olduğumuz) şey de daimi ergenler toplumu olmuştu. [Goodman]

Yaşamı yokuş aşağı bir süreç olarak tasvir ettiğimizde, genç insanları ondan pek az şey beklemeye -ve talep etmeye- sevk etmiş oluyoruz.

Birinci Bölüm: Tarihsel Kaynaklar

Olanaklı Dünyalar

Fransız tarihçi Philippe Ariés, ortaçağın erken dönemlerinde Avrupalıların çocukluk diye bir kavrama sahip olmadıklarını söyler.

Günümüz tarihçileri, dikkate değer biçimde, çağımızda mutlulukla tarif edilen çocukluk fikrinin kendisinin modern bir tasavvur olduğunu iddia ediyorlar. ... Descartes’a göre insanın mutsuzluğunun temel sebebi, yaşamına çocukluk dönemiyle başlamasıdır.

Devlet okullarının ortaya çıkışı, hane içindeki geleneksel yapının baştan aşağı yeniden örgütlenmesini getirdi... Bizlerin çocukları, yetişkin olduklarında üstlenecekleri görevlerin birer taklidi olarak bebeklerle ya da oyuncak çay setleriyle oynuyorlar; Samoalı bir kız çocuğu ise küçük erkek kardeşine bakarak annesinin balık tutmasını ya da hamilelik dönemleri dışındaki zamanlarda tarlayla uğraşmasını mümkün kılan son derece önemli bir iş icra ediyor.

[Samoalı kızlar ergenlik çağına geldiklerinde daha küçüklere yüklenen işlerden kurtuluyor, evliliğe hazırlık için daha rahat sorumluluklar üstleniyorlar.] Samoa’da cinsel maharet bakire kızları tatmin etme yeteneğiyle tanımlandığı için, bu buluşmalar gayet hoş geçiyor ve (çoğumuzun) ilk aşk deneyimimizden hatırladığı gibi allak bullak olup acı ve vicdan azabı yaşamıyorlardı. Cinsel deneyimleri sayıca çok ve sürece kısa oluyordu. “Bir çocuk, yaşamının ilk aylarından itibaren, bir kadının kucağından umursamazca bir başkasınınkine verildiğinde yaşamının en büyük derslerinden birini de almış olur: Herhangi birine çok düşkün olmamayı, herhangi bir ilişkiye büyük umutlar bağlamamayı öğrenir.” [antropolog Margaret Mead]

Çocukluk, sabit bir kategori değildir, onu takip eden yaşam evreleri de öyle.

Felsefenin en büyük görevi, olanaklı olana ilişkin anlayışımızı genişletmektir.

[Kant, insan doğası]

Aydınlanma nedir?

Geleneksel toplumsal rollerin gevşemeye başladığı bir dönemde, Aydınlanma insanın bireysel gelişimini dikkate almaya başladı.

... Kant Aydınlanma’yı, rüşt kazanmak olarak tarif etti... ... İnsan aklının ilk adımı, insanın, tek bir serüvene tabi olan diğer hayvanlardan farklı olarak, kendi yaşam serüvenini seçme kapasitesinin farkına varmasıydı. Bu kapasite, özellikle Aydınlanma dönemi insanları için büyük önem taşıyordu. ...insanlık tarihindeki büyük tabloya baktığımızda, bir yaşamın nasıl sürdürüleceği hakkındaki bireysel tercihlerin çok küçük bir yer kapladığını görürüz.

[Hayvanların aksine insanlar eğitime ihtiyaç duyar. –Kant’ın ötücü kuşlar örneği- Yavru kuşlara güzel ötmenin eğitimini anneleri veriyor. İddiaların aksine ötüş içgüdüsel öğrenilmiyor. Kanaryanın kafesine serçe yumurtası koyun yavru serçeler kanarya gibi ötmeyi öğrenecektir.] Fakat bizler, tek atımlık barutu olan canlılar değiliz, dolayısıyla da güzel bir ötüşten çok daha fazlasını öğrenmeye açığız. Kant, “İnsanın insan olmasının yegâne koşulu eğitimdir” der.

[Kant, Pedagoji Üzerine Dersler’de eğitimi “insana sunulabilecek en büyük ve en meşakkatli mesele” olarak tarif ediyor.]

Kant’ın da sıklıkla hatırlattığı gibi hükümetler özgür vatandaşlardansa rüştten yoksun bir tebaayı tercih ederler. Bu tercihin günümüzdeki tezahürleri elektronik gözetim mekanizmalarının giderek geliştirilmesinden endüstrinin sayısız otomobil ve reçel seçeneğiyle gözümüzü boyama yeteneğine kadar uzanan çok çeşitli biçimlerde karşımıza çıkıyor –yaşamımızla ilgili çok daha hayati seçimler yapma yetimizi ise elimizden alıyorlar. … Totaliter rejimler aslında hiç gerekli değildirler ve genellikle de ters teperler… Totaliter olmayan [dolaylı denetim] toplumlarda daha basit ve daha kurnazca yürütülen çocuklaştırma süreçleri, bizleri bir dizi oyuncakla gevşetip tembelliğe teşvik eder. Elbette ne akıllı telefonlar ne de otomobiller birer oyuncak olarak tanımlanabilir; hiçbir yetişkinin yaşamının, onlar olmaksızın tam bir yaşam olamayacağı söylenir. Buna karşın, daha adil ve daha insani bir dünyaya ilişkin fikirler, çocukça hayaller olarak tasvir edilir.

Kant’ın insanın kendi kendisini yok etmesine yol açan rüşt yoksunluğundan kurtulmasını, insan yaşamının en önemli devrimi olarak işaretlemesi tesadüf değildir. … En bayağı içgüdülerimizden biri olan edilgenlik mesela, çok konforludur.

[Rousseau] … çocukları yetiştirme tarzımızı radikal bir biçimde yeniden gözden geçirmeliydik. Çocuklarımızı toplumun dışında, her şeyin anlamlı olduğu bir dünya yaratarak büyütmeliydik.

[Fransız Devrimi] Devrim fikrinin kendisinin ona seyirci kalanlarda bile yarattığı o doğal heyecan, insanlığın ahlaki ilerleme kapasitesinin kanıtı niteliğindeydi.

[Hem Rousseau hem de Kant] … reşit olmayı verili kabul etmektense bir ideal olarak ortaya koydu.

[Kant’ın Königsberg’de yaşamayı, seyahat etmeye yeğlediğine dair yorumu…]

Rousseau’nun seyahatleri, yaşadığı dönem için bile sıra dışıdır zira o bir turist olarak gezmez; bazen gereklilikten, bazen de istediği için çok sık ülke değiştirmiştir. … Kant, … doğup büyüdüğü yerden hiçbir zaman ayrılmamıştır.

[Neden Aydınlanmaya geri dönmemiz gerekiyor?] [Aydınlanmayı yerden yere vurmak günümüzde gözde bir spor halini aldı: [1] Avrupa merkezli… Oysa bizatihi kendisi, bütün tehlikelerine rağmen Avrupamerkezciliğe ve ırkçılığa saldıran ilk modern harekettir.]

… Kant’ın sömürgeciliğe saldırısı görmezden geliniyor:

“Dünyanın bizim yaşadığımız bölgesinde uygar insanların ve özellikle ticaretle iştigal eden devletlerin düşmanca hareketlerine bir göz atın. Gittikleri yerlere ve oralarda yaşayan insanlara yönelik adil olmayan tutumları (ki bu tutum aslında oraları istila etmekle aynı şeydir) dehşet verici boyutlara ulaştı. …” (Ebedi Barış, Üçüncü Kısım)

Aydınlanma düşünürleri … ırkçılık karşıtı mücadelelerin zemininde yer alan evrenselciliğin de teorik altyapısını oluşturdular.

Aydınlanma’ya yönelik suçlamalardan bir diğeri de insan aklını fazla yücelttiği [2] yönündedir.

[Oysa] Saf Aklın Eleştirisi’nin daha ilk cümlesi, aklın sınırlılıklarından bahseder. … tek yaptıkları kilisenin ve devletin düşünce üzerindeki baskısını reddetmektir. Aklı duygunun karşısına koydukları da doğru değildir, ki duygular Aydınlanma düşünürlerinin en az akıl kadar üzerine kafa yordukları bir meseledir.

Kant’ın akıl kavrayışı … ilerideki hayatınız için isteyebileceğiniz şeylere erişmenin en makûl yollarını bulmanızı sağlayan çok geniş bir kavrayıştır. … Kant için matematik ve mantık akıl yürütmenin sıradan türleridir. Onun aklın sahici kullanımı olarak adlandırdığı ve çok daha önemli addettiği şey, bizleri Koşulsuz/Mutlak olana daha da yaklaştıracak olan iyiliğe, doğruluğa ve güzelliğe dair ideler üretme yetisidir. Bu ideler aracılığıyla akıl doğa üzerinde açıklamalarda bulunabilir ve en derin özlemimizi doyurabilir.

Son olarak yakın dönemlerde Aydınlanma’yı ekolojik yıkımın müsebbibi [3] olarak suçlama eğiliminden bahsedebiliriz. [Akıl ile doğa arasında bir karşıtlık yaratma ve bunun insanın doğa üzerindeki tahakkümünü teşvik etmesi…] [Oysa] … aklın doğaya karşıt kurgulandığı anlarda asıl gaye, geleneğin doğal addettiği uylaşımların sorgulanmasıdır. [Yoksulluk, kölelik, kadınların ezilmesi, hastalıkların çoğu vb. doğal kabul edilen meseleler…] … Aydınlanma, doğal addedilen ne varsa tartışmaya açtı.

[Aydınlanma’ya geri döndük, çünkü daha iyi bir seçeneğimiz yok.] Eğer Aydınlanma’ya bağlı biriyseniz, kendinizi dünyayı anlamaya ve geliştirmeye adarsınız.

[Rousseau] “Birer yetişkin olmak için yaratıldık, fakat yasalar ve toplum bizi çocukluğa geri yolladı. Zenginler, asiller, krallar, hepsi de onların sefaletlerini hafifletmek için çabalayıp duranları gördükçe, bundan çocuksu bir haz alan birer çocukturlar...”

Rousseau uygarlığın bize pek çok farklı yöntemle nasıl çocuk muamelesi yaptığını açıklığa kavuşturur. ... Sanatlar ve Bilimler Üzerine Söylev, Aydınlanma’nın en temel varsayımı olan, kültür ve bilimin ilerlemenin ve özellikle de özgürleşmenin yegâne araçları olduğu fikrine meydan okur. Ona göre kültür de bilim de ilerlemeyi sağlamak şöyle dursun, bizleri köleleştirir. ... Aslında ... ister güzel bir yemek isterse de yüksek teknoloji ürünü bir oyuncak olsun ... kendinde kötü değildir. Sorun, bunların, bizleri kendilerine bağımlı kılan sahte ihtiyaçlar yaratmalarıdır.

Toplumu yönetenler bağımlılıklarımızı da düzenliyorlar; bizlere lüks içinde yaşadığımızı hissettirmek için ellerinden ne geliyorsa yapıyorlar, daha fazla lüksün kendimizi daha seksi ve hoşnut hissettireceğini düşünmemizi sağlıyorlar. Böylelikle de bizleri, hayatlarımızı belirleyen asıl koşullar üzerine düşünmekten alıkoymuş oluyorlar. Herhangi bir elektronik mağazasına gidip çeşit çeşit akıllı telefon içinden birini seçebilirsiniz. Peki, sizi temsil eden hükümeti seçmek, o hükümetin sizden alacağı vergileri nereye kullanacağını tayin etmek, tabi olacağınız kanunları belirlemek hususunda ne kadar söz hakkınız var?

Marcuse, Adorno, Horkheimer

… işleri tam olarak gerçekten önemli olan şeylere odaklanmak olan eleştirmenler, sanatçılar ve düşünürler…

… dünyanın gidişatını gerekçelendirmek…

İlk Söylev’in ardından, Rousseau’nun eşitsizlik ve özel mülkiyetin, tüm sıkıntıların kaynağı olduğunu iddia ettiği ve doğal duruma dönüşü salık verdiği ikincisi geldi.

[Voltaire] “İnsanlık karşıtı yeni kitabınız elime geçti bayım…”

Her ne kadar Rousseau doğal durumun içinde olduğumuz durumdan çok daha iyi olduğunu iddia etse de, oraya dönüşü salık vermiyordu. … Daha dikkatli okunsaydı Emile’in Aydınlanma’nın en açık ve en ayrıntılı pratik el kitabı olduğu görülürdü.

Batı felsefesinin ilk eseri olan Devlet’in fantezi ile düşünce arasında salınıp duran, araya mitler ve konuyla alakasız cümleler sokan, doğru cinsel ilişkinin nasıl olması gerektiğine dair tartışmalara dalan, ahenkle ilerlemeyen ve şüphe götürmez biçimde metafiziğin tam ortasında konumlanan bir kitap olduğunu hatırlarsanız, Emile size tuhaf gelmeyecektir. … Dünyada yapıp ettikleriniz dünyanın size ne yapıp ettiğiyle ilgili değil midir? Bu soru eşliğinde doğru bir yaşam sürmek, yetişkin olmak yönündeki en önemli ve yegâne ödevdir.

Emile akıl ve doğa arasında ortaya çıkan ve adeta bir açık yara halini alan yarılmayı iyileştirmenin zeminini oluşturmak yönünde bir hamleydi. [Bu açıdan, Baumgarten’ın estetik’i de bir yarılmayı iyileştirmek yönünde…].

Emile -> Layıkıyla yetişkin olmak.

Rousseau’nun çocukluğu “aklın uyku dönemi” olarak tarif edişi gayet zekicedir.

Rousseau’nun çocuklara rahat kıyafetler giydirilmesi ve onları kirletmelerine izin verilmesi yönündeki talebi bugün önemsiz görünebilir, fakat o dönem için çocukluğun, yetişkinliğin kusurlu bir biçimi olmadığı, kendi başına bir yaşam evresi olarak kavranması gerektiği yönündeki ısrarının bir parçasıdır.

Çocuklar, yalnızca doğanın dayatmalarını kabul etmelidirler, başka insanlarınkini değil.

Özgürlük dediğimiz şey salt bir yapma yetkisi değildir; Rousseau da Kant da bize özgürlüğün kendi kendimize koyduğumuz kurallara itaat etme kabiliyeti olduğunu söylerler. ... Sahici bir özgürlüğün yolu, bir bütün olarak hayatımızın denetimini sağlamak, plan yapmayı ve karar vermeyi öğrenmek, yapıp ettiklerimizin yaratacağı sonuçların sorumluluğunu üstlenmektir.

... eşitsizlikler yaratan kültür ve cinsellik...

... Kant’ın da söylediği gibi mantık, aklın en önemsiz edimidir...

Rousseau tüm hastalıkların muntazam bir diyet ve egzersiz eksikliğinden kaynaklandığını düşünüyordu. ... temiz hava, fiziksel aktivite, biraz et, taze meyve ve sebzeler...

[Rousseau, çocukluğun kâşifi olarak adlandırılır.]

İkinci Bölüm: Bebeklik, Çocukluk, Ergenlik

... ölüm bilinci, insan olmanın esasıdır. (Heidegger) ... Arendt’in doğuma odaklanması ise devrimci bir hamledir; o, doğumu siyasal düşüncenin esas kategorisi addeder. … Göçmenler devletin içine yeni doğmuş oldukları için, onu mütemadiyen yenileyebilme kapasitesine haizdirler. … Arendt’e göre yaşamın inorganik bir maddeden türüyor oluşu öyle umulmadık bir şeydir ki, her türlü eylemin olanaklılığını müjdeler.

… dünyayı değiştirebilme yeteneğimizin farkına varmamızı sağlayan Aydınlanma oldu.

Psikologlar, üç yaşına dek yaşamımızın geri kalanında öğreneceğimiz her şeyden çok daha fazla şey öğrendiğimiz görüşündedirler.

ontogenetik (gelişimsel)

Dünyanın anlamlı olması gerektiği fikri, tam da onu olabildiğince anlamlandırmada bize kılavuzluk eder.

Aslında çok küçük çocuklar bile gerçeklikle oyunu birbirinden ayırabilirler, ancak yine de odalarındaki gardrobun kapağının başka bir evrene açıldığına inanmak isterler.

Bazı hayvanlar dahi adaletsizliği algılayabilirler. [Konu yapılan deneylerle örneklendiriliyor. Bu deneyler] … kabaca da olsa bir tür adalet duygusunun evrim tarihinde homo sapiens’ten çok daha önce başladığını gösteriyor.

Antik Yunan bir sofist olan Thrasymachus hakkında pek fazla şey bilinmez. [adaletin tanımı]

Onun tepesini attıran şey … [diğerlerinin] adalet ve ahlak gibi konuları konuşarak zamanlarını boşuna harcamalarıdır. … Ahlak denilen şeyin sadece iktidarı elinde bulunduranlar tarafından, onu tesisi etmek için bizleri de aptal yerine koyarak ortaya atılmış kurallardan ibaret olduğunu bilmiyorlar mıdır? … [Sokrates ve arkadaşlarının bir toplantısında] Odadakilerin adaleti tanımlamakta zorluk çekmeleri şaşırtıcı değildir; o, güçlü adamlar tarafından daha zayıfları aşağıda tutmak için icat edilmiş bir masaldır çünkü.

Eğer bir devlet adamının pratikte uygulamadığı bir ahlaki ilkeyi, halkı susturmak umuduyla diline pelesenk ettiğine şahit olmadıysanız, haberlere pek göz atmıyorsunuz demektir. … Thrasymachus ise ahlaki ilke kokan her şeyi reddetmeye yeminlidir. … Gelin onu ilk post-modern nihilist olarak adlandıralım. O, ahlakın taleplerinin bizleri kandırmaya çalışan birinin ortaya attığı –bizim de bir nebze kendimizi kandırarak inandığımız- şeyler olduğunu iddia eden ilk kişidir. Sonraları bu iddia Machiavelli’den Hobbes’a ve Foucault’ya kadar pek çok düşünür tarafından kâh daha incelikli, kâh daha kabaca bir yorumla yeniden ortaya atılmıştır.

... görünürdeki dinsel ve ahlaki kesinliklerin manipülatif iç yüzünü ancak bugün fark ederiz. ... Sünni ve Şii Müslümanlar arasında günümüzde cereyan eden kanlı savaşlar... ... dinin hüküm sürdüğü toplumların bizimkilerden daha güvenli olduğu iddiasının yalan olduğunu ortaya serer. ... Sokrates tam da Batı düşüncesinin neşet ettiği yerde dine saldırdığı için ölüme mahkûm edilmiştir.

[İngiliz filozof Bernard Williams] Bilginin iktidara indirgenebileceği yönündeki önermeler “birini dinlemekle onun saldırısına uğramak arasındaki farkı dahi açıklamaktan” acizdir.

Eğer her ahlaki talep bir iktidar talebini maskelemek üzere ortaya atılıyorsa, neden kendinize bir duble viski koyup, ot sarıp yahut başka herhangi bir uyuşturucuya başvurup egemen güçlerle barış yapmayasınız ki?

... içine doğduğumuz dünya... Çoğunlukla onunla ahenk içinde değilizdir.

Rousseau, olanla olması gereken arasındaki uçuruma yönelik eleştirilerinde takılı kalmak yerine, daha yerinde bir hamle yaparak şunu önerir: Ne kadar ileri gitmek istediğimiz tamamen bize bağlıdır.

Hume ciddiyete karşı şüphe duyuyordu; Rousseau olanla olması gereken arasındaki uçurumun dünyayı değiştirmemizi gerektirdiğini söylerken Hume olması gerekenden vazgeçmeyi tercih ediyordu. O, matematiksel akıl yürütme ya da olgularla ilgili konular dışında yazılmış herhangi bir metnin yakılması gerektiğini [düşünüyordu]. Ona göre olması gereken apaçık biçimde, ne matematiğin konusu ne de bir olguydu.

... dünyadaki sekiz milyon çocuğun köle olarak çalıştırıldığı gerçeğini öğrenebilirsiniz, fakat bu olguya dair hiçbir şey, size bunun böyle olmaması gerektiğini söylemez. Bu olgu size dünyanın nasıl bir yer olduğunu söyler; başka türlü olması gerektiği konusunda yargıda bulunmak içinse bir sıçrama yapmanız gerekecektir. Hume’a göre bu sıçrama onun zayıf olduğunu düşündüğü akıl aracılığıyla yapılamaz; bu türden verilecek her türlü yargı, daha ziyade tutku meselesidir. ... aklın bu meseleyle ilgili söyleyebileceği hiçbir şey yoktur.

100

[Hume] Bu mantıksal yapı meselesidir: Olan basitçe olandır ve olması gerekene ilişkin her talep isteklerimiz ve arzularımızla ilgilidir. Neden bu ikisinin birbiriyle bağlantılı olacağını düşünelim ki? ... Hume hiçbir zaman olanı olması gerekenle bağlantılandırma arzusunu çocukça bulduğunu söylemez ama yazma üslubundaki o hafiften tahrip edici aksan, onun çıkarımlarına ayak direyen herkesi ümitsizce naif bulduğunu ima eder.

103

Olanla olması gereken arasındaki boşluk, tam da soruların baş gösterdiği yerdir. Olması gerekeni temelsiz addederek ondan vazgeçerseniz nereden başlayacaksınız ki?

[Fransızlar Hume’u “hoş David” olarak anar.] Güneş her zaman olduğu gibi sabah doğacak ve akşam batacaktır, bunun için yasa, nedensellik ya da adalet fikirlerine ihtiyaç yoktur. Hume’unki, rahatlamamızı amaçlayan bir tür teslimiyet çağrısıdır ve okurlarının çoğu da gerçekten rahatlarlar.

105

[Küçük bir çocukken duyduğunuz o merak...] Zamanında, sizde huşu duygusu uyandıran şey bir demet anahtarken şimdi bu duyguyu yeniden yaşayabilmek için Yosemite milli parkına yahut İrlanda’nın batı yakasına seyahat etmek zorundasınızdır.

whistleblower Çalıştığı kurumdaki yolsuzlukları ifşa eden kişi. e.n.

106

Aslında gerçekler aynıdır fakat artık onları eskisi kadar güçlü bir şekilde hissetmez olursunuz. [olanla olması gereken arasındaki boşluğa karşı alışkanlıklar, hissizlikler oluşur]

107

Açık söylemek gerekirse Kant’ın dünya görüşü kolaylıkla Stoacılarınkiyle karıştırılabilir.

Kant etik hakkındaki en bilinen eserine, güç, zenginlik, sağlık ve mutluluk gibi talihin bir lütfu olan şeylerin, erdem olmaksızın birer hiç olduğunu hatırlatarak başlar. Dolayısıyla da kendinde iyi olan yegâne şey, iyi niyettir.

109

Kendi erdeminin bilincinde olan hoşnut bir zihin, Stoacılar için, hem en yüce hem de en sahici iyidir zira onu hiçbir şey yok edemez.

... Kant’ın tutkularla herhangi bir derdi yoktu. O açık bir biçimde tutkuların kötülüğün kaynağı olduğu yönündeki iddiayı reddeder ve iyi tutkular geliştirmek için çabalamamız gerektiğine inanırdı. Bir nebze aklıselim sahibi olan herkes gibi Kant da, insanların yapmaları gereken şeyleri yaparken ne kadar mutlu olurlarsa o konuda başarılı olma ihtimallerinin o kadar artacağını biliyordu. [yapmanız gereken şeyler sizi mutlaka mutlu kılar gibi yanlış önermelere başvurmadan...]

110

Erdem ile mutluluk başka şeylerdir... Dürüstlüğün ve rüştün sizden kabullenmenizi talep ettiği hakikat budur.

111

Onurlu bir yaşam sürmeye çalışabiliriz fakat bu hususta başarılı olup olmadığımızı asla bilemeyiz.

Kant mutluluğu hak etmek kavramını ortaya atarak bize bir akıl kavramı sunar.

Akıl, Kant’ın düzenleyici ilkeler diye adlandırdığı ve bize dünyanın nasıl bir yer olduğunu değil, onun içinde nasıl eyleyeceğimizi söyleyen idelerin kaynağıdır. Akıl bizi şeylerin neden böyle olduğu sorusunu sormaya iterek anlamlı bir dünya arayışını sürdürmemizi sağlar. Teorik akıl için bu arayışın çıktısı bilimdir; pratik akıl içinse çok daha adil bir dünya

112

[Hume] ... Kant’ı deneyimin bileşenlerinin haritasını çıkarmaya yönlendirmiştir.

113

Veri bize dolayımsız gelmez, zihinlerimizin deneyimi oluşturmak üzere başvurduğu kategoriler tarafından şekillendirilip kalıba dökülür. [doğrudan deneyim mümkün olmaz.] ... neden, dünyaya bizim sunduğumuz bir kavramdır. [nedensellik her türden tutarlı deneyimin zorunlu koşuludur.] O ve madde yahut bütünlük gibi diğer kategoriler olmaksızın, aralarındaki ilişkiler şöyle dursun, nesnelerin kendilerini dahi algılayamazdık.

114

Kant’ın tasarladığı zihin haritası, deneyimleri yetiler olarak ayrıştırır, yeti dediğimiz şeyi işlevler olarak düşünebiliriz ve onları tefrik etmek [parçaları bölmek, ayırmak] çok önemlidir. Herhangi bir veriyi onlar aracılığıyla algıladığımız zaman ve uzam formları, Kant’ın duyusallık olarak adlandırdığı şey tarafından sağlanır. [en yüksek yeti, akıldır.], [duyusallık ve anlama yetisi tarafından sağlanan formların aksine akıl, deneyimin zorunlu bir parçası değildir, deneyim sürecinde bir adım geriye çekilir, bu sayede sorular sormamız, yargıda bulunmamız mümkün hale gelir].

115

[Kant’a göre] Bilim için gerekli olan aklın bizatihi kendisi, aynı zamanda ahlak yasasının da kaynağıdır. Aklın en önde gelen idesi olan anlamlı bir dünya, bütünüyle bir anlam ifade etmelidir. Şeylerin bizlere sunulduğu biçiminden farklı da olabileceğini tasavvur etmemizi sağlayan dürtünün aynısı, bilimde ve toplumsal adalet alanında da devreye girer. Bu sevdiğimiz ya da sevmediğimiz şeylerle, temenni ya da tutkuyla alakalı bir mesele değil, aklımızın yerinden söküp atılamayacak bir ihtiyacıdır. Öfke ve teslimiyet duyguları eşliğinde inkâr edilebilir ama asla büsbütün yok edilemez. Bir Stoacı için dünyayı size sunulduğu şekliyle kabullenmeyi reddetmek, insanın zayıflığıyla ilgili bir meseledir ve duygularını değiştirdiği takdirde geçecektir. Kant için ise bu reddiye insanın bir gücüdür. [Bazıları gerçekliği kabullenmekteki başarısızlığın kurtulmamız gereken çocukça isteklerden kaynaklandığını söylemişlerdir.] Kant için ise bu eleştirel aklın sesidir ve ona kulak kabartılmalıdır.

119

... akıl ile doğayı bir araya getirmenin olanaksızlığı, gerçekten bilmek isteyeceğimiz bir hakikat değildir.

Üçüncü Bölüm: Yetişkin Olmak

Eğitim

122

“Eğitim, dünyayı, ona karşı sorumluluk hissedecek kadar sevip sevmediğimize ve yenilenmeye, yeni ve genç olana yer açarak, dünyayı aksi takdirde kaçınılmaz olan kendi yıkımından kurtarıp kurtarmamaya karar verdiğimiz bir noktadır. Eğitim, aynı zamanda, çocuklarımızı dünyanın dışına itmeyecek, yeni olan, kimsenin öngöremeyeceği bir şeyin sorumluluğunu üstlenme şansını onların elinden almayacak, bilakis onları müşterek bir dünyayı yenileme görevine önceden hazırlayacak kadar sevip sevmediğimize de karar verdiğimiz noktadır.” (Hannah Arendt, Geçmişle Gelecek Arasında)

124

Kant eğitimle ilgili yorumları arasında en şaşırtıcı olanında, okulun temel görevlerinden birinin bizleri hareketsiz kılmak olduğunu söyler: “... gelecekte akıllarına düşen her şeyi mutlaka ve anında fiiliyata dökmeye kalkışmasınlar diye...”

125

[Kant için eğitim, çocuğun öz-disiplinini geliştirmesini teşvik eder.] ... Çocuklar, ertelenen doyumların yaşattığı hazzı bilmezler, birilerinin bunu sıklıkla onlara anlatması gerekir. Kant disiplini, daha fazla özgürlüğün aracı olarak görür... [“Özgürlük, yırtılmaz bir kağıt zarftır.” Bilge Karasu]

127

[Kant, bağış toplamak, kraliyet ailesinden destek] “Deneyim bizlere prenslerin umursadığı şeyin dünyanın durumundan ziyade gayelerine ulaşmak için kendi saltanatlarını sürdürmek olduğunu gösterdi. Bir tasarıya mali destek sağladıklarında tasarının onların ellerine terk edilmesi kaçınılmazdır.”

Kant özerk finansmanın eğitimde dönüşümü sağlamak için en güvenilir kaynak olduğunu düşünüyordu zira “bütün bir kültür müstakil bireylerle başlayıp sonra etrafa yayılır”dı.

[Kant’ın eğitim üzerine üç ilkesi:] 1) Küçük yaştan itibaren çocuğun her konuda özgür olmasına imkân tanınmalıdır (kendine zarar verebileceği vakalar haricinde). 2) Çocuğa ancak eğer başkalarının da amaçlarına ulaşmasını mümkün kılarsa kendi amaçlarına ulaşabileceği öğretilmelidir. 3) Çocuğa karşılaşacağı kısıtlamaların kendi özgürlüğü için olduğu, bu kısıtlamaların ileride özgür olmasını sağlayabileceği, böylelikle de başkalarına bağımlı yaşamasına gerek kalmayacağı anlatılmalıdır. (Pedagoji Üzerine Dersler)

130

“Dünyadaki hiçbir şey özgür ve mutlu bir çocuk yetiştirmekten daha önemli değildir.” (Emile)

132

Yasal düzlemde reşit olduğumuz dönem -her ne kadar yapılan araştırmalar beyinlerimizin yaklaşık 25 yaşına gelene dek tam olarak olgunlaşmadığını ortaya koysa da, reşitlik genelde 18 ila 21 yaş arasına tekabül eder- muhtemelen yaşamımızın en zor zamanı olacaktır.

134

... Aydınlanmanın yazarları hem evrensel ilkeler hem de tikel farklılıklara eşit değer atfetmeyi bilmişlerdi.

[Klasikleri okumakla (bir tür edilgenlik gerektirir) internetten bir şeyler okumak (duraksız etkinlik) arasındaki fark, fast food ile pişirilmiş bir yahni arasındaki farka benzer.]

135

Size sadece siber uzamda geçirdiğiniz vakti sınırlamanızı ve tıklama imlecini takip etmektense daha dişe dokunur bir eylem gerçekleştirmenizi tavsiye ediyorum.

136

İnternetsiz bir hayat sürmeyi önermiyorum, yalnızca onun ipleri ele geçirmesini reddetmemiz gerektiğini söylüyorum.

Seyahat

137

Sicilya’ya gidip uzun süre çevrimiçi olacaksanız evde oturup başkalarının sosyal medyada paylaştığı Sicilya fotoğraflarına bakmanız daha iyi olur.

139

Seyahat etmezseniz, kendi kültürünüzdeki varsayımların bütün bir insanlık için geçerli olduğunu düşünürsünüz.

140

Rousseau seyahatin diğer türlerini [yürüyerek olandan farklı türlerini] hor görüyor ve acınası buluyordu: Yürümeyen insanlar “tıpkı tutsaklar gibi o küçük, kapalı kafeslerinde üzgün üzgün” otururlardı.

142

Kuzey Avrupa ülkelerinin çoğu birkaç ufak kısıtlamayla ülkenin her yerini yürüyerek gezme hakkınızı temin eder. İskoçya, Norveç ve Estonya, özel arazilere giriş hakkını yasalarla korumaya alan ülkeler arasındadır.

144

[uluslararası değişim programı öğrencisi] Roma’dan ya da Paris’ten döndüğünde, gitmeden öncekine nazaran kayıptadır; üniversitenin ona sunduğu yurt dışı deneyimini yaşamış olduğunu düşünür, halbuki aslında basitçe bir kozadan diğerine naklolmuştur.

145

... sahici karşılaşma olanaklarını imkânsız kılan bir deneyim...

146

[uluslararası bilimsel konferanslar] ... profesyonellikle turizmi birleştirmenin ve tüm bunların masrafını sizin yerinize başkalarının karşılamasının cazibesi bu.

148

Kültürün içine girmek [en az 1 yıl] turistlerin bilemeyeceği şeyleri öğrenmenizi sağlar. Sorumluluk almak ve sorumluluktan kaçınmak nedir, amaçların belirlenmesi ve görevlerin paylaşımı nasıl yapılır, ortak ve müstakil olan nedir gibi soruların yanıtları, kültürden kültüre değişiklik arz eder. ... İdeal olan, anadiliniz dışındaki bir dili öğrenmenizi gerektirecek bir yerde yaşamaktır zira her yeni dil, içinde başka bir dille kıyaslanmadan açığa çıkmayacak varsayımları saklar.

İş

150

... Platon da Aristoteles de tefekküre adanmış bir yaşamın en yüce yaşam biçimi olduğunu düşünüyorlardı. [Modernitede bu ters yüz oldu] En insani yaşam biçimi olarak tefekkür değil etkinlik görülmeye başlandı. [John Lock. Doğa durumunda bile kendi bedenlerimizin sahibiyizdir ve bedenin emeğiyle bir şey yaratırsak onun da sahibiyiz demektir -özel mülkiyet-].

Kant için etkinlik, yaşama anlam katan şeydir, hatta başlı başına bir ödevdir.

152

Hegel’in emeğe yönelik şükran beyanı daha da ileri gider. ... iş/çalışma, en yüksek mevkidedir. ... galibin zaferi kısa sürer zira onun için çalışmaya zorlanan köle, aslında onu dünya tarihinin motoru kılacak bir şey yapıyordur; maddeye şekil vererek tanrının yeryüzündeki imgesi olur [melek?]. ... [Marx] Elbette bazı yüksek becerili hayvanlar nadiren de olsa bir şeyler üretirler fakat üretimin araçlarını da üreten yalnızca insanlarıdır.

153

[Arendt, Marx’ı emek ile iş arasında bir ayrım yapmadığı için eleştirir]. Emek, zorunluluktan, hayatta kalmak için yaptığımız ve sürekli tekrarladığımız bir üretim... Bu süreç hiçbir zaman özgür işlemez zira doğanın talepleri doğrultusunda ilerler, ayrıca kalıcı bir şeyin üretimini de mümkün kılmaz. İş ise, aksine ... özür ve kutsal niteliklere sahiptir. Masadan sanat eserlerine kadar her türden kalıcı nesnenin yaratımını içerir, bu nesneler ise evrende kendimizi sabitleyeceğimiz bir dünyanın yaratımına önayak olur. İş olmasa, evrendeki yerimiz de tıpkı bizler gibi değişken ve fani olacaktır. Üstelik yok olacağımız gerçeğini, yaşamımızın çok başlarında öğreniriz.

155

“Zengin veya yoksul, güçlü veya güçsüz olsun, her işsiz vatandaş bir dolandırıcıdır.” Emile. Rousseau

[Çiftçi kaderin her tür cilvesine tabidir.] Bir zanaatkar ise aksine nereye isterse oraya gidebilir. Korkmasına ya da dalkavukluk etmesine gerek yoktur.

156

[Rousseau] Marangozluk temiz iştir, yararlıdır, hatta şık ve zarif bile olabilir, özen ve beceri gerektirdiği için bedeni de güçlü tutar. Hepsinden önemlisi, marangozluk her daim sahici ihtiyaçları karşılayan bir meslek olduğu için, sahte ihtiyaçlardan ve onların yarattığı, zorunlu kıldığı bağımlılıklardan azadedir.

157

... zanaat, bir insanın talihi alt etmesini sağlayabilecek yegâne kuvvettir. ... Zanaat, bir insanın nerede isterse orada hayatını idame ettirmesini mümkün kılar. ... artık işler, 18. yy’da yaşamış olan en ileri görüşlü düşünürün bile tahayyül edemeyeceği kadar kötüye gitmiştir.

159

Reklamcılık sektöründe zihnimize sızarak bizleri ihtiyaç duymadığımız şeyleri satın almaya ikna edecek fikirler bulmak için çalışanların “kreatif” olarak adlandırılması tam isabettir. Bizlere anlamlı gelecek işlerin peşinde koşmak için bundan daha iyi rol modellere sahip olmadığımız bir çağda, büyümekle ilgili gönülsüzlüğümüz hiç de şaşırtıcı bulunamaz.

160

... sendikacılığın gözden düştüğü, maaşların azaltıldığı ve elektronik aletlere bağımlı bir yaşam sürerken çoğumuz günde sekiz saatimizi anlamsız işlere harcamaktan memnuniyet bile duyarız.

[planlı eskitme, 1924 General Elektrik, Osram, Philips ampüllerin ömrünü 2500 saatten 1000 saate düşürme kararı aldılar -> reklamcıların tüketicileri kullandıkları ürünlerin eskimeden modasının geçtiğine ikna etme yöntemi, tamir edilmesi mümkün olmayan ürünler bu yasal kararların yerini aldı 1950.

163

Dayanıklı bir masaya şekil veren, kaldırım taşını döşeyen ya da bir ayakkabı yapan, cümle kuran ya da ekmek yapan zanaatkârın yüzündeki tatmin duygusu... [zanaat sözcüğü hobi ile ilişkilendirilir oldu; küçük çocukların, Alzheimer hastalarının oyalanmak için yöneltildiği işler...]

[Zanaat] Ben, bu kişi olarak dünyaya bir şey bırakmak, imzamı atmak istiyorum. Dünyada benden bir parça kalsın istiyorum.

164

[iletişim ve özgürleştirme karakteri olan internetin gözetim aracına dönüşmesi; bazıları özgürleştirici yanı hâlâ olduğunu, aktivistlerin uluslararası bağlantıları onun üzerinden kurduğunu söylüyorlar.] ... fakat çevreci aktivistler suçu yanlış yere atıyorlar. Mesela iklim değişikliği konusunda Aydınlanma’yı suçlayan açıklamalarla [karşılaşıyoruz.]

165

Başkaları ise daha büyük resmi görüyor: Şu andaki durumumuzun Aydınlanma mirasının uygulanmasından değil, bu mirasın altüst edilmesinden kaynaklandığının farkındalar. ... insan ihtiyaçlarını tersyüz eden bir dünyanın içine düşerek onunla suç ortağı olduk.

166

[1989’da olan şey] Soğuk savaş bittiğinden beri neoliberalizm -kontrolsüz serbest piyasanın giderek çoğalan beş para etmez ürünlerinin insan mutluluğunun kaynağı olduğu fikri- yalnızca dinsel değil mutlakçı bir tona da büründü. Alternatiflerin peşine düşenler gizli Stalinist yahut yaşlı hippi gibi görülerek bir kenara fırlatıldılar. Margaret Thatcher’ın meşhur sözü -alternatif yok-, bugün bu doğru olamaz diye düşünenler tarafından bile kabul görüyor.

Dördüncü Bölüm: Niçin Büyüyelim?

172

“Hepimiz açık denizde terk edemeyeceğimiz gemimizi tamir etmeye mecbur olan, onu en iyi parçalarını kullanarak yeniden inşa etmesi gereken birer denizciyiz.” (Otto Neurath, Anti-Spengler)

174

... yaşlanmayı sönen ışık gibi tasvir eden resme duyacağımız öfke...

İnsanların çoğu yaş aldıkça daha mutlu oluyorlar. ... küresel düzlemdeki ortalama yaş [orta yaş] kırk altı fakat bu rakam ülkeden ülkeye epey değişiklik gösteriyor.

[Bir araştırma] Katılımcılar toplumsal ya da ekonomik statülerinden bağımsız olarak, yaş aldıkça hayatlarını daha mutlu biçimde sürdürdüklerini ifade ediyorlardı.

175

[yaş aldıkça hafızalarındaki olumsuz imgeleri azalttıkları teziyle bir araştırma:] Yaşlandıkça hipokampusun [beyin çıkıntısı] daha hoş deneyimleri seçerek geri kalanını bastırdığı öne sürüldü. ... yaşlı insanlar duygularını sağlıklı biçimde yönetmekte daha başarılıydılar. ... Yaş aldıkça daha mutlu oluruz çünkü daha küçük şeylerden mutlu olmayı öğreniriz.

176

Büyüdükçe daha güzel şeyleri keşfetmeye başlıyoruz.

177

Büyümek, yaşamınızın hiçbir evresinin en iyisi olmadığının farkına varmak ve erişilebilir sevinçlerin her anının tadını çıkarmaya karar vermektir.

179

Nasıl düşündüğümüzü anlarsak, daha iyi düşünmemiz mümkün hake gelir. ... Kant’ın amacı da aynıydı... ... Saf Aklın Eleştirisi’nde zihnin üç temel işlevi olduğunu söylüyordu. Duyusallık sayesinde uzam ve zamandaki hammaddeleri alır; anlama yetimizle bu verileri işleyerek cismani ve somut ve başkaca nitelikleri olan nesnelere dönüştürür; ve akıl yürütme aracılığıyla onlar üzerine düşünürdük. ... akıl, gerçekliğin salt bilgisiyle işlemez, tam da bu yüzden bir adım geri çekilir ve gerçekliğin neden şöyle değil de böyle olduğu sorusunu sorar.

180

Dünyadaki bazı şeylerden rahatsız olarak onları reddetmeniz, hayalperest ve çocuksu olmanızdan değil, bizatihi aklın ilk yasasından kaynaklanır. Yeter sebep ilkesi basitçe, dünyanın bir anlam ifade etmesi gerektiği talebidir.

Yargıda bulunmak, belirli vakalara belirli ilkeleri uygulama yeteneğidir ve Kant bunun, öğretilmesi mümkün olmayan, ancak pratikle edinilebilecek tuhaf bir kabiliyet olduğunu söyler. ... Yargı yetimiz olmadan da evrensel bir ilkeyi anlayabiliriz fakat onu belirli bir vakaya uygulamakta çuvallarız.

181

[Kant’ın Kategorik Emir’i: başkalarına bir araç olarak değil kendinde bir amaç olarak yaklaşmayı buyuran ahlak yasası.]

182

Kısacası düşünme sürecinde en önemli rolü yargı yetisi üstlenir zira hangi düşüncenin (idenin, kavramın, ilkenin) dünyanın hangi parçasına uygulanması gerektiğine karar veren yargı yetisidir. Bu yetimiz sayesinde teoriden pratiğe bir sıçrama gerçekleştiririz.

183

... Kant için toplumsallık, insanlığın esasıdır.

Kant, kendisinden önceki tüm filozoflara keskin bir eleştiri getirerek felsefenin imtiyazlı bir zümreye hitap eden bir meşgale olmadığına ... inanır. Çünkü felsefe, hepimizi ilgilendiren üç soruyla boğuşma girişimidir: Neyi bilebilirim? Ne yapabilirim? Ne umabilirim?

184

Yargı yetisi, yaş aldıkça gelişen yegâne yetidir. [De Beauvoir’e göre daha yaşlı olanlar gençlerin mahrum oldukları sentetik bakış becerisine sahiptirler.]

187

[Aydınlanma dönemi] ... dünya tarihinde ilk kez, tek tek insanların yaşamının değişime maruz kaldığı bir dönemdir. Aydınlanma öncesinde yaşamış olsaydınız, hayatınız büyük oranda babanızın babasının babası tarafından belirlenmiş olacaktı...

189

Hume, insanlıkla ilgili kasvet dolu görüşlerini neşeli bir zerafetle anlatmak gibi emsalsiz bir kabiliyete sahipti...

192

Yaşamımın hangi evreleri gerçekten bana ait? Şayet yaşamınızı kendi tercihlerinizle değil de, miras aldığınız şekilde sürdürdüyseniz kendiniz için ne kadar az düşündüğünüzü fark etmeniz bile mümkün değildir. … İnsanlar büyümeyi, büyümek yaşlanmak anlamına geldiği için reddetmiyorlar mı?

193

“Yaşlanmadan ölmeyi umut ediyorum.” … kadim bir duygudur bu. De Beauvoir Reşit Olmak’ta bu deyişin yazılı ilk versiyonunun MÖ 2500 yılında Mısır’da yaşamış olan filozof ve şair Plathotep’e ait olduğunu söyler.

Yaşlı bir insanın son günleri nasıl da zor ve acı dolu geçer! Gün geçtikçe daha da güçsüzleşir; gözlerinin feri gider, kulakları duymaz olur; kuvveti azalır; içinde huzur namına hiçbir şey kalmaz; dudakları sükûta erer, kelimeler ağzından çıkmaz olur. Zihninin kudreti eksilir ve dünü dahi anımsamaz hale gelir. Bütün kemikleri ağrır. Az bir zaman önce zevkle yaptığı şeyler artık ona acı verir; tat alma duyusu yok olur. Yaşlılık bir insanın başına gelebilecek talihsizliklerin en kötüsüdür.

Yaşlanmak, ölümden bile kötüdür. [De Beauvoir] … yaşlılığın bir sorun olarak algılanmasının arkasında, -tıpkı İkinci Cins’te kadınlığın erkekler tarafından kadınlara atfedilen bir statü olduğunu söylemesi gibi- yaşlılık statüsünün kazanılan değil, gençler tarafından atfedilen bir statü olmasının yattığını söyler. … İyi eğitimli, varlıklı ve yaratıcı insanlar seksenli yaşlarına kadar üretken ve dolu dolu bir hayat yaşarken, yaşlanmış bir işçinin dünyası adeta başına yıkılıyordur. [Fakat Neiman’ın bu anlatımları ve alıntıları daha önceki sayfalarda yaşlılıkla ilgili sözleri karşısında çelişkili bir durum yaratıyor.]

“Yaşlılık, medeniyetimizin tümüyle çuvallamış olduğunu açığa çıkarır. Yeniden yapılması gereken şey, bütün bir insanlıktır. …değiştirmemiz gereken, insanlar arasındaki bütün ilişkilerdir. …” [De Beauvoir]

197

18 ile 30 yaş arasındaki insanlara hayatlarının en güzel dönemini yaşadıklarını söyleyip duruyoruz, halbuki bu yıllar genellikle hayatlarının en zor zamanıdır. Hele hele yerleşik normların ve ekonomik istikrarın çözüldüğü bu dönemde daha da zorlaştı. … [Bir gence “Hayatının en güzel döneminin tadını çıkar” demek, aslında “Bundan böyle her şey daha da kötü olacak” demek…]

202

Gerçek bir soruna dair her felsefi yanıt, o sorunu nasıl görmezden geldiğimizi ortaya koyarak başlar.

“… öğrenmekten kaçındığınız şeyi zaten bildiğiniz fikrine göz yummayı getirir.” [Stanley Cavell]

Felsefe, çocukların sorduğu, yetişkinlerinse zaten cevaplandığını düşündükleri sorulara yanıtlar arar. “Felsefe tam da bu noktada yetişkinler için bir eğitim imkânıdır.” [Cavell]

melih apa

09 Eylül 2020

Susan Neiman - Niçin Büyüyelim?

Blog Arşivi