Lynn Margulis - Ortakyaşam

.

.

.

.

ORTAKYAŞAM (1998)

Evrime Yeni Bir Bakış

Lynn Margulis

(Çev. Ela Uluhan) Varlık Yayınları 2001 İstanbul

8

Yunanca Toprak Ana anlamına gelen “Gaia” kavramı, Yeryüzü’nün canlı olduğu düşüncesini savunur.

“Gaia, uzaydan görüldüğü şekliyle yalnızca ortakyaşamdır”: Bütün organizmalar birbirleriyle temas halindedir; çünkü hepsi de aynı havanın, aynı akan suyun içindedir.

9

Dile getirilmeyen en yaygın varsayımlardan biri de büyük varlık zinciridir. Bu varsayım, insanların saygın konumunu Tanrı’nın altında ve kayaların üzerinde yer alacak şekilde, varlık zincirinin ortasındaki evrenin tam merkezine yerleştirerek tanımlar. Bu insanmerkezcil fikir, dinsel düşünceye; hatta dini reddederek bilimsel dünya görüşünü benimsediklerini söyleyenlerin düşüncelerine bile hükmeder. Yunanlılara göre varlık zinciri en tepeden bütün tanrılardan başlayarak aşağı doğru erkekleri, kadınları, köleleri, hayvanları ve bitkileri kapsıyordu. En aşağıdaki bağlantısında ise kaya ve minerallerden oluşan bir alt katman vardı. Bu zincirin Musevi-Hıristiyan yorumunda, hayvanların üzerinde bulunan insanlar, küçük bir değişiklikle meleklerin biraz altına yerleşti. Burada Tanrı, tartışmasız ve kesin olarak İnsan’ın yerine geçmişti.

10

Homo sapiens sapiens olan bizler ve primat akrabalarımız, o denli özel varlıklar değiliz; daha çok evrim sahnesine yeni çıkmış varlıklarız. İnsanların öteki yaşam biçimlerine olan benzerlikleri, farklılıklarından daha çarpıcıdır. Uçsuz bucaksız jeolojik çağlar boyunca süregelen derin bağlantılarımızın tiksinti değil, hayranlık uyandırması gerekir.

Mikroplar, özellikle de bakteriler düşman olarak tanıtılır ve hastalık tohumları olarak kötülenir. Aslında mikroplar alg, bakteri, maya ve benzerleri, mikroskop altında tam olarak görülen canlı varlıklardır… Ben, insanların diğer bütün kuyruksuz maymunlar gibi, Tanrı’nın değil, son derece reaktif olan mikroplar arasındaki milyarlarca yıllık etkileşimin eseri olduğunu iddia ediyorum.

13

Hayvan ve bitki hücrelerinin ortakyaşam aracılığıyla türediği, artık herkes tarafından kabul ediliyor. Moleküler biyoloji, hücresel ortakyaşam kuramının bu yönünü, gen dizilimini de içerecek biçimde doğrulamıştır. Bakterilerin plastid ve mitokondri olarak bitki ve hayvan hücrelerine kalıcı biçimde yerleşmesi, artık okul kitaplarına bile girmiş olan sıralı iç ortakyaşam kuramının bir parçasını oluşturuyor. Ancak evrimde ortakyaşam görüşünün gerçek etkisi henüz ortaya çıkmadı. Yeni türlerin, eski türlerin üyeleri arasındaki ortakyaşamsal kaynaşmalardan doğduğu fikri ise kalburüstü bilimsel çevrelerde daha tartışılmadı bile.

16

Canlı varlıklar yalın tanımlamaya meydan okurlar. Savaşırlar, beslenirler, dans ederler, çiftleşirler, ölürler. Bildiğimiz bütün büyük yaşam biçimlerinin yaratıcılığının temelinde yer alan ortakyaşam, yenilik üretir. Her zaman bir nedene dayalı olarak farklı yaşam biçimlerini bir araya getirir.

Fransa’nın kuzeybatı kıyısındaki Brötanya’da ve Manş Denizi’ne bakan kıyılarında, gerçekte deniz yosunu olmayan, tuhaf bir “deniz yosunu” yaşar. (17) “Bitki-hayvanlar” Aslında bu iki varlık (alg ve kurtçuk) birbiriyle öylesine iç içedir ki, çok güçlü bir mikroskop olmaksızın hayvanın nerede bitip alglerin nerede başladığını söyleyebilmek çok zordur.

18

Hidralar hayvan mıdır, bitki midir? Besin üreten ortakları (Chlorella) yeşil hidranın içine yerleşmiş olduğunda, bunu yanıtlamak kolay değildir. Yeşil renkli hidralar ortakyaşarlardır. Fotosentez yapabilir, yüzebilir, bir yerden bir yere gidebilir ve hareketsiz kalabilirler. Yaşam oyununda elenmemelerinin nedeni, birleşme yoluyla birey olabilmeleridir.

46

Günümüzün bitki hücrelerinin ataları bu eski yeşil alglerdi, onları oluşturan ayrı ayrı bileşenler ise bugün hâlâ hayatta ve sağlıklı; yüzüyor, fermantasyon yapıyor ve oksijen soluyorlar.

47

… ben … hayvan ve bitki mitokondrilerinin aynı soydan atalarının serbest yaşayan bakteriler olarak ortaya çıktığını ileri sürüyorum. Hücre içi güç kaynakları olan mitokondriler, bütün hayvan, bitki ve mantar hücrelerinin içinde kimyasal enerji üretirler. Mitokondriler ayrıca bitki, hayvan ve mantarların evrildiği, protoktist denilen sayısız mikrobik varlığın çoğunda bulunur. Yalnızca sayısal olarak bakıldığında, Yeryüzü’ndeki egemen yaşam biçimi insanlar değil, kloroplastlar ve mitokondrilerdir. Biz insanların gittiği her yere mitokondriler de gelir, çünkü onlar içimizdedir; kaslarımızın, sindirimimizin ve düşünce üreten beynimizin metabolizmasını güçlendirirler.

65

Hiçbir şekilde sperm, yumurta ya da hayvan embriyosundan gelişmemiş, ata konumundaki protistler hayvan değildir. Bu grup inanılmaz ölçüde çeşitlilik barındırır. Elliden fazla belli başlı filum günümüzde hâlâ yaşıyor. Bunların içinde diyatomlar, kahverengi algler, silliler ve daha az bilinen, “yaşamın heryerdeliğini” temsil eden, pek çok canlı grubu bulunur. İster amip olsun, ister silli, hipermastigot ya da başka bir şey olsun, bunlar hayvan değildir.

Biyologların “mavi-yeşil alg” dediklerini duyduğumda da irkiliyorum. Böyle bir şey yoktur. Bu mavi-yeşil mucizeler her bakımdan fotosentez yapan bakterilerdir. Aynı ölçüde rahatsız edici olan, “tek hücreli hayvan” terimidir. Ne öyle bir şey vardır, ne de “üst düzey bitkiler” veya “çok hücreli bitkiler”. Bütün bitkiler ve bütün hayvanlar, tanımları gereği çok hücreli olan embriyolardan gelişir. Bütün bitkiler ve hayvanlar çok hücreli olduklarından böyle bir sıfat kullanmak yersizdir.

61

Taksonomi, organizmaları tanımlama, adlandırma ve sınıflandırma bilimidir. Adlar ve sınıflandırma şemaları, çok miktardaki bilginin düzenlenmesini sağlar. Taksonomiler, haritalar gibi, ayırt edici seçkin özellikleri açığa çıkarır. Ne var ki, … antropolog Gregory Bateson’un … sözündeki gibi, “Harita, arazinin kendisi değildir.”

66

Yalnızca hastalık nedeni olarak görülen bakterilere, günümüzde olduğu gibi o tarihlerde de hemen her zaman “düşman varlık” damgası vuruluyordu. Modern tıbbın “silahları” ile “alt edilmeyi” nasıl da beklediklerine dikkatinizi çekerim. Bakterilerin öncelikle askeri, düşmanca terimlerle tanımlanması kuşkusuz gülünçtür: Bakterilerin çoğu havadan daha zararlı değildir ve tıpkı hava gibi ne vücudumuzdan atılabilirler, ne de içinde bulunduğumuz ortamdan. Oysa birçok kişi hâlâ yanlış bir biçimde, mevcut olan her tür bakterinin kökünün kazınması gerektiğine inanır. Bakterilerin hakkından gelinmesi gereken şeyler olduğu düşüncesi, Wallin’in zamanında (1920’ler) şimdikinden de güçlüydü. Nasıl olur da sağlıklı bir dokuya “yerleşebilirlerdi”? Wallin’in meslektaşları haritayla araziyi birbirine karıştırmıştı.

Günümüzde çoğu kişiye göre yaşam, kendiliğinden üç kategoriye ayrılır: bitkiler (besin ve süs olarak), hayvanlar (evimizde beslediğimiz hayvanlar, deniz ürünleri ve insanlar gibi) ve mikroplar (ortadan kaldırılması gerekenler). Bu görüşün yaygınlığı oranında tehlikeli olduğunu ne zaman anladığımı hatırlamıyorum… Bu aşırı basitleştirilmiş kültürel zırvalıkları, binbir güçlükle ulaşılan bilimsel gerçeklere çok daha yakın kavramlarla değiştirmeye çalışıyorum. Bakteriler en az iki milyar yıllık bir kimyasal ve sosyal evrim geçirene dek, Yeryüzü’nde ne bitki ne de hayvan vardı. … mantarlar da Yeryüzü’nün yeni canlılarıdır.

67

Günümüzdeki bütün bitki ve hayvanlar dışında en azından üç başka yaşam biçimi daha var. Gerçek biyolojik çeşitlilik de, işte burada, hayvan ve bitki olmayan yaratıklarda yatıyor.

Aristo öncesi dönemlerden beri hüküm süren büyük bitki-hayvan ayrımı artık çöküyor.

Yaptığımız çağdaş değişiklik iki katmanlı bir beş alem sınıflandırmasını kapsıyor. Tüm yaşam biçimleri içinde en büyük ayrım, sembiyogenezle evrilmemiş “prokaryotik” hücrelerden oluşan bütün bakterileri içeren birinci katmandaki prokaryotlar ile ökaryotik hücrelerden oluşanların hepsini içeren ikinci katman arasındadır. Ökaryotların, yani çekirdekli hücreleri olan organizmaların tamamı, sembiyogenezle evrilmiştir. Bu grup proktistleri, mantarları, bitkileri ve hayvanları içerir.

73

… bitkilerin ve hayvanların hayatta kalma stratejileri farklı olsa da, büyük yapısal benzerlikleri vardır. Bitkiler de, hayvanlar da, zarla çevrili çekirdeklerin içinde kromozomlar taşıyan hücrelerden oluşur. Her iki grup da yumurta, sperm ve embriyo üretir.

… serbest yaşayan her türlü amip bir protisttir. Amipler, silliler, alg hücreleri, suyosunları ve amiplerin kolonileşmiş şekilleri, Protoktista’dır.

74

(Protoktistler) Hepsi de su canlısı olmakla birlikte, ne hayvan ne de bitkidirler. Kimi proktistlerden (zoomastigotlar) hayvanlar, kimilerinden (klorofitler) bitkiler, kimilerinden de (kitridler) mantarlar evrilmiş olsa da, hiçbir proktist hayvan, bitki ya da mantar değildir.

75

Virüslerin bu beş alemden hiçbirine girmediği kanısındayız. Canlı hücrelerin dışında asla bir şey yapmadıklarından, bunlar canlı değildir. Virüsler canlı hücre metabolizmasına gerek duyarlar, çünkü kendi metabolizmalarını üretecek koşullardan yoksundurlar. Varlığını sürdürmenin kesintisiz kimyası olan metabolizma, yaşamın temel özelliğidir.

Ancak yine de virüsler, Yeryüzü'ndeki yaşam öyküsü açısından önem taşırlar.

… virüslerin bakterilerden ya da insan hücrelerinden daha "mikrop", daha "düşman" olmadıkları (sözünü etmeye değer başka bir noktadır).

76

… (bakteriler) beslenmeye çalışırken içsel birleşmelere girdiler ve taşıdıkları virüslerle birlikte ya da onlarsız, gen alışverişinde bulundular.

Günümüzde, 250.000 kadar canlı protoktist türü var. Soyu tükenmiş olanların sayısı bundan da fazla. Arkalarında bıraktıkları küçücük kalıntılar, yani mikrofosiller, eskiden varolduklarını bildiriyor bize.

Kimi protoktistlerin ardılları sonunda eşeyli olarak üreyen bitkilere ve hayvanlara dönüştüler. Atalarımızdaki ortakyaşama dayalı bakteriyel eşevrim, protoktist öncüllerimize yol açtı. Her birimiz kocaman birer mikroorganizma kolonisiyiz. Eski protistler, artık gösterişli dokuları ve organlarıyla, son derece iyi örgütlenmiş hayvanlar oldu.

81

Yaşam birimleri, ister bakteriyel olsun ister çekirdekli, hücrelerdir. Gözümüzle gördüğümüz bütün organizmalar çekirdekli hücrelerden oluşur.

85

… ilk canlının bitki de, hayvan da olmadığından hiç kimsenin kuşkusu yok.

Yapılan son araştırmalar en küçük, en basit bakterilerin bize çok benzediğini ortaya çıkarmıştır. Bizim kullandığımız bileşiklerin aynısını; proteinleri, yağları, vitaminleri, nükleik asitleri, şekerleri ve öteki karbonhidratları kullanarak, metabolizmalarını durmadan çalıştırırlar. Doğrudur, en basit bakteri bile son derece karmaşıktır. Ama iç işleyişi gene de daha büyük canlılarınkine benzer.

88

Atalarımız olan mikroplar, birer bakteriydi.

89

1953'te … Stanley L. Miller, cam laboratuvar gereçlerini, dipteki sterilize suyun yüzeyinde dolaşan gazlarla doldurdu. Yeryüzü^nün ilk zamanlarındaki kimyasal ortamın bu temsili minyatürüne bir hafta boyunca elektrik akımı vererek şimşek etkisi yarattı. Kağıt kramatografisi yöntemiyle, kendiliğinden oluşan pek çok organik bileşikten kimilerini ayırdı. Bu bileşikler arasında, bütün proteinlerde ve canlı varlıkların bütün hücrelerinde bulunan alanin ve glisin adlı iki amino asit olduğunu farketti.

Stanley gibi yirmi iki yaşındaki bir insan, laboratuvarda birkaç gün içinde aminoasit üretebiliyorsa, Yeryüzü laboratuvarı binlerce ya da milyonlarca yıl süren bir deneyle neden yaşamı üretemesin?

92

Yaşam, kendi karmaşık düzeniyle, termodinamiğin düzensizliğe doğru önlenemez eğilim yasasını çiğnemez.

93

Bence, DNA ya da RNA’ların serbestçe yüzdüğü şu dillere destan ilkel çorba hiç varolmadı; çünkü nükleik asitlerin yok edilmeleri, kendiliğinden oluşmalarından çok daha kolaydır. Zarlı yapılar yaşamın olmazsa olmaz koşuludur.

97

Morowitz, süreklilik ilkesini kullanarak, ototrofların, yani kendi besinlerini ve kendi enerjilerini organik olmayan maddelerden üreten bakterilerin, zarla çevrili ilk hücreler oldukları sonucuna varıyor. Fotototroflar yemek zorunda değildirler; enerji olarak güneş ışığını kullanırlar. Kemotroflar da yemek zorunda değildirler; enerji olarak ışığın yardımı olmaksızın, hidrojen bakımından zengin kimyasal maddeleri kullanırlar. Fotototroflar da, kemotroflar da, karbonu atmosferdeki karbondiyoksitten alırlar. Her ikisi de organik bileşikleri yemez; yani besin almaz. Bitkiler; siyanobakteriler; amonyak, sülfür ve metan oksitleyen bakteriler birer ototroftur.

Ototrofun karşıtı, besin yiyen organizma (otobur, algobur, bakteriobur, etobur, ya da kendi cinsinden olanı yiyen), yani heterotroftur. “Besin yemek”, önceden oluşmuş organik maddenin alınması demektir. Tüm hetetroflar, ototrofların ürettiği organik molekülleri yer. Ototroflar ise besin olarak havayı, çoğalmak için de güneş ışığını “yer”, ya da hidrojen gazı (H2), metan (CH3), hidrojen sülfür (H2S), amonyak (HN3) gibi hidrojen bakımından zengin bileşiklerin zararlı gücünü kullanırlar. … Morowitz, Yeryüzü’nün ilk cansız jeokimyasına hâlâ çok yakın olan ototrofların, hepimizin türediği ilk örnek olduklarını düşünüyor.

101

Döllenmiş yumurta, kendi türünün tanınabilen bir üyesi haline gelir. Embriyodan gelişen bu yeni iribaş, yosun gövdesi, tohumlu bitki, sürüngen, ağlayan bebek, ya da çok hücreli bir başka genç varlık, hayvanlarla bitkilerin birbirleriyle, geri kalan canlılarla olduklarından çok daha yakın ilişki içinde bulunduklarının canlı bir kanıtıdır. Embriyo oluşturmayan pek çok canlının cinsel yaşamı, bitkilerin ve hayvanlarınkinden önemli ölçüde farklıdır.

103

Programlı ölüm, cinselliğe dayalı yaşam tarzının tartışılmaz sonucudur. … Proktist ataların bitki ve hayvan gövdelerine doğru evrimi, ödün ve kayıp vermeyi zorunlu kıldı; çok hücrelilik ve karmaşıklaşma, her gövdede yaşlanmaya ve ölüme davetiye çıkardı. Tam anlamıyla gövdenin dış kabuğunun dağılması olan ölüm, mayoz bölünmeye dayalı cinselliğin acımasız bedeli oldu.

107

Hayvanlar, coelenteratlar (torba vücutlular), brachiopodlar (kolsuayaklılar) ve geri kalan otuzbeş filum, yaklaşık 500 milyon yıl önce okyanuslarda gelişti. Hayvanlar, bitki ve mantar gibi karada yaşayan organizma alemlerinden çok önce ortaya çıktı.

109

Bitkiler, suda yaşayan yeşil protoksistlerden, çimen yeşili tipteki alglerden evrildiler. Bildiğimiz algler içinde, Japon lokantalarında, suşi dolmalarının yenebilir sarma malzemesi olarak kullanılan, iyot bakımından zengin rodofitler (kırmızı algler) de vardır. Rodofitler gibi deniz yosunları ve diğer bütün algler, herhangi bir embriyodan gelişmedikleri için bitki değildirler.

112

Toprak altında uzanan kökleriyle birbirine bağlanan kara hindiba çiçeği, çilek, kurdayağı gibi, eşey katkısı olmaksızın yetişen bitkiler bile er geç cinsel davranış içine girerler. Tamamı dişi olan kertenkele grupları gibi cinsellikten vazgeçmiş görünen hayvanlar, hâlâ mayoz bölünme ve döllenmeyle, hücre düzeyinde cinsel süreçlerden geçerler. Tek kromozom dizisine sahip dişi hücre, bir başka dişi hücreyle kaynaşır. Anne, kendi kendine yaşadığı hücre cinselliğiyle, hayvan embriyosuna dönüşecek olan babasız zigotu üretir.

Adeta barok tarzı görkemli birer yapı olarak “biz”, aşağı yukarı her yirmi yılda bir kaynaşmış ya da mutasyona uğramış ortakyaşar bakterilerce yeniden inşa ediliyoruz. Vücutlarımız mitoz bölünme yoluyla kendini kopyalayan protoktist eşey hücrelerinden oluşuyor.

113

Yaşayan yaklaşık 250.000 protoktist türünden yalnızca birkaç tanesinin (amipler, cıvık mantarlar, yeşil algler, silliler) adı var. Bunlar bile biyoloji derslerinde tuhaf yaratık muamelesi görüyorlar.

Bitkilerin ve hayvanların embriyo yapmaları için, hücre çekirdeklerinin cinsel anlamda birbirini çekmesi ve kaynaşması gerekir. Onlar için cinsellik tercihe bağlı bir şey değildir. Oysa pek çok protoktist, cinsellikle hiç uğraşmadan, sürekli çoğalmanın keyfini çıkarır.

121

Fosil kaydı bırakan en eski büyük kara organizmaları, herhalde bitki-mantar yapılarıydı. Dünyadaki en eski bitki fosilleri, çakmaktaşı adıyla tanınan bir kaya türü olan silekste ortaya çıktı.

125

Ağaçlar, selüloz ve linyinin (odunözü) sağlamlaştırdığı, dallara ayrılan doku ağlarıyla hiç kuşkusuz damarlı bitkilerdir. Linyin, ağaca sertliğini veren polifenolik karbon kimyasallarından oluşan karmaşık bir bileşimdir. Ağaçların en az 400 milyon yıl önce ortaya çıkması, tüm biyosferi yukarı ve dışarı doğru harekete geçirdi.

128

Ağaçlar, güve tırtıllarının yapraklarına saldırdığını komşularına duyurmak için “uçucu” maddeler salgılar. İç uyarılara duyarlılık, yani benliğin hissedilmesi, herhalde benliğin kendisi kadar eskidir.

131

Metan gazını bakteriler üretir, bunlardan başlıcaları sulak topraklarda ya da sığır işkembesinde yaşayan metanojenlerdir.

132

Atmosferdeki metan gazı hemen oksijenle tepkimeye girerek karbondioksit oluşturur. Havadaki metan gazının düzenli olarak yenilenmesinin nedeni, her zaman için milyonda iki ile yedi arasında değişen yoğunluklarda bulunmasıdır.

134

Dürüst olmalıyız. Türümüze özgü kendini beğenmişlik duygusunu üzerimizden atmalıyız. Öteki tüm canlıların kendisi için yaratıldığı, “seçilmiş”, benzersiz bir canlı türü olduğumuzu gösteren hiçbir delil yok. Sayıca çok, güçlü ve tehlikeli olduğumuz için en önemli tür de değiliz. Kayrıldığımız yanılsamasını ısrarla sürdürerek, asıl konumumuzu, yani dik duran, çelimsiz memeliler olduğumuzu örtbas ediyoruz.

135

Hiçbir insan kültürü, tüm yaratıcılığına karşın, denemeye kalkışsa bile, bu gezegende yaşamı ortadan kaldıramaz. … Yaşamın merkezi ne insanlar ne de herhangi bir başka türdür. İnsanlar yaşam açısından merkezi önem bile taşımazlar.

136

Yaşam, özellikle de bakteriyel yaşam, güçlü bir bünyeye sahiptir. Başlangıçtan beri felaketlerle ve yıkımla beslenmiştir.

Bakteriler önceleri, kendi gövdeleri için gereken hidrojeni (H2) dosdoğru havadan çektiler. Ardından, yanardağların püskürttüğü hidrojen sülfürü (H2S) aldılar. Sonunda, mavi-yeşil bakteriler, hidrojen atomlarını sudan (H2O) çekip aldılar. Oksijen, metabolizmanın atık ürünü olarak dışarı boşaltıldı. Başlangıçta felakete yol açan bu atık, sonunda yaşamın süregelen gelişimine güç verdi. Yeni atıklar yaşamın dayanıklılığını ölçer ve yaratıcılığını kamçılar. Soluk almamız için gereken oksijen, önceleri bir zehirdi, hâlâ öyledir. … Siyanobakterilerin atıkları bizim temiz havamız oldu. Biz insanlar, gereksindiğimiz hidrojeni, bitkileri ya da başka hayvanları yiyerek elde ederiz. Onlarsız yapamayız. Yeni evrilmiş varlılar, çoğu kez öteki canlıların enerjilerini, besinlerini ya da atıklarını kullanarak hızla gelişip büyürler.

141

Lovelock bu soruları (Gaia Güneş’in gitgide artan parıltısını dengelemek üzere, tüm gövdesini nasıl soğutabilir, gibi), Gaia’nın gezegen ortamını ayarlamak için bilince gerek duymadığını söyleyerek yanıtlıyor. … Yaşam…, hücresel büyüme ve üremesiyle ilgili kimyasal döngüleri tekrarlayarak büyüleyici “tasarımlar” üretir. Düzen, tekrarlanan bilinçsiz etkinlikler tarafından sağlanır. … İç uyarılara duyarlılığın özbilinç şeklindeki evrimi, hayvanların ve beyinlerinin gelişmesinden çok daha önce gerçekleşmiştir.

144

Hiçbir gök cismi çarpışması ya da nükleer patlama, Gaia’nın bütünlüğüne yönelik bir tehlike oluşturmaz. Şimdiye dek biz insanların, egemenliğimizi kanıtlamak üzere yaptığımız tek şey yayılmak oldu. Sayımız git gide artsa bile küstah, kalın kafalı ve hâlâ en yeni tür olarak kalacağız. Dayanıklılığımız, aldatmacadan başka bir şey değil. Sınırsızca büyüme eğilimimize direnecek aklımız ve disiplinimiz var mı? Bu gezegen nüfusumuzu arttırmayı sürdürmemize izin vermeyecek.

.

.

.

.